---------------------------------------------


 Лем Станислав
 Здарэнне (на белорусском языке)

 Станiслаў Лем 
 Здарэнне 
 Пераклаў Максiм Валошка 
 Анэль не вярнуўся а чацвёртай, але нiхто таго нiбыта i не заўважыў. Каля пяцi пачаў церушыцца змрок, i Пiркс, не так заклапочаны, як здзiўлены, хацеў спытаць у Круля, што гэта можа азначаць. Аднак устрымаўся - ён не быў кiраўнiком групы, i такое пытанне, хоць i справядлiвае i цалкам бяскрыўднае, магло выклiкаць сапраўды ланцуговую рэакцыю ўзаемных дакораў. Ён добра ведаў падобныя сiтуацыi, бо паўтаралася гэта не раз, асаблiва калi калектыў быў такi вось выпадковы, як гэты. Тры чалавекi i зусiм розных прафесiй - у самым сэрцы гор на нiкому не патрэбнай планеце выконвалi заданне, якое, бадай, усе, як i ён сам, лiчылi бязглуздым. Iх прывезлi сюды на малым старым гравiстаце, якi мусiў тут i застацца, бо варты быў ужо толькi на злом; разам даставiлi i разборны алюмiнiевы барак, крышку прыбораў i радыёстанцыю, настолькi зношаную, што больш было з ёй клопату, чым карысцi. За сем тыдняў яны павiнны былi зрабiць "агульную рэкагнасцыроўку", нiбы гэта было мажлiва. Пiркс не стаў бы гэтым займацца, разумеючы, што справа iдзе толькi пра павелiчэнне радыуса даследаванняў разведвальнай групы ды яшчэ пра адну лiчбу ў рапартах, якiмi нашпiгоўвалi iнфармацыйныя машыны на Базе, што магло мець нейкае значэнне хiба што пры дзяльбе сродкаў, людзей i магутнасцей на наступны год. Вось дзеля таго, каб на стужках памяцi з'явiлася гэта разбiтая на дзiрачкi лiчба, яны сядзелi амаль пяцьдзесят дзён у пустынным месцы, якое пры iншых абставiнах, мажлiва, i было б зваблiвым, хоць бы як мясцовасць, прыдатная пад альпiнiзм. Аднак альпiнiсцкiя раскошы былi сурова забаронены, i сама большае, што мог дазволiць сабе Пiркс, гэта падчас сейсмiчных i трыянгуляцыйных замераў маляваць у сваiм уяўленнi першыя трасы альпiнiстаў. 
 Планета не мела нават сваёй назвы, акрамя як Ёта дроб 116, дроб 47 Праксiмы Вадалея. З усiх тых, якiя Пiркс калi-небудзь бачыў, яна была найбольш падобная на Зямлю: з малым, жоўтым сонцам, салёным акiянам, бурачкова-зялёным ад працавiтых водарасцяў, што насычалi атмасферу кiслародам, i вялiкiм, трохлапым кантынентам, пакрытым першабытнай раслiннасцю. Планета была б прыдатная пад каланiзацыю, калi б не тая акалiчнасць, што сонца яе было тыпу новаадкрытай разнавiднасцi УП, няўстойлiвае, з нераўнамерным выпраменьваннем, а паколькi астрафiзiкi наклалi сваё вета, то хоць чарговая ўспышка на Новай магла адбыцца толькi праз сто мiльёнаў гадоў, розныя планы асваення гэтай зямлi запаветнай даводзiлася закрэслiць. 
 Пiркс часам шкадаваў, што дазволiў сябе ўгаварыць на гэту экспедыцыю, але не было тое шкадаванне цалкам шчырае. Так альбо iнакш, а ён мусiў бы тырчаць на Базе тры месяцы, бо трапiць у Сонечную сiстэму раней было немагчыма; ён меў перспектыву адседжвацца ў клiматызаваных падземных садах Базы i да дурноты ў галаве глядзець тэлеперадачы (былi гэтыя забавы дзесяцiгадовай даўнiны), таму ён ахвотна згадзiўся на прапанову начальнiка, якi рады быў, што можа ўслужыць Крулю - не было нiводнага свабоднага чалавека, а iнструкцыя забараняе пасылаць у экспедыцыю толькi дваiх. Такiм чынам Пiркс звалiўся касмографу нiбы з неба. Зрэшты, Круль не выявiў захаплення нi адразу, нi пазней; спачатку Пiркс думаў нават, што той ацэньвае яго ўчынак як "вялiкапанскi капрыз", калi ён з камандзiра карабля згадзiўся стаць звычайным разведчыкам; падобна было, што Круль адчуваў затоеную крыўду. Але гэта не была крыўда, проста Круль, адмераўшы ўжо палову жыцця (яму перавалiла за сорак), стаў зласлiвы, нiбы яго нiчым iншым, акрамя палыну, нiколi не кармiлi. А паколькi ў такiм iзаляваным ад свету калектыве нiчога нельга схаваць i людзi з усiмi сваiмi заганамi i вартасцямi робяцца адразу празрыстымi, як шкло, Пiркс хутка зразумеў, адкуль бралася тая задзiрыстасць у характары Круля, увогуле вытрыманага, нават цвёрдага чалавека, бо ён меў ужо звыш дзесяцi гадоў пазазямной службы. Проста Круль стаў не тым, кiм хацеў, а тым, кiм мусiў стаць, бо для выпеставанай у марах работы не падыходзiў. А ў тым, што калiсьцi ён хацеў быць не касмографам, а iнтэлектронiкам, Пiркс пераканаўся пазней, назiраючы, якiм катэгарычным станавiўся Круль у размовах з Масенам, як толькi гаворка заходзiла пра iнтэлектронныя тэмы ("iнтэлектральныя" - казаў Круль у адпаведасцi з прафесiйным жаргонам). 
 Масену не хапала, на жаль, паблажлiвасцi, а мажлiва, проста матывы Круля яго зусiм не цiкавiлi, ва ўсякiм разе, калi той настойваў часам на нейкiм памылковым рашэннi, Масена не абмяжоўваўся толькi пярэчаннем, а з алоўкам у руцэ раскладваў Круля на лапаткi з дапамогай бездакорных матэматычных разлiкаў i дабiваў Круля з такiм задавальненнем, нiбы стараўся даказаць не сваю праўду, а тое, што Круль - самаўпэўнены асёл. Але гэта было не так. Круль быў не самаўпэўнены, а толькi занадта ўражлiвы, як i кожны, хто мае больш амбiцый, чым здольнасцей. 
 Пiркс, якi быў мiжвольным сведкам такой размовы - зрэшты, цяжка было iм не быць, бо яны ўтрох жылi на сарака квадратных метрах, а гукаiзаляцыя перагародак была чыстай фiкцыяй, - ведаў, чым гэта скончыцца. I сапраўды: Круль, якi не смеў паказаць Масене, як моцна падзейнiчала на яго паражэнне, усю сваю непрыязнасць перанёс на Пiркса, зрэшты, у даволi своеасаблiвай форме. Круль пе растаў размаўляць з Пiрксам, акрамя выпадкаў, калi гэта было неабходна. 
 Толькi адзiн Масена застаўся пасля гэтага блiзкi яму - бо i сапраўды з гэтым чорнавалосым i светлавокiм халерыкам можна было пасябраваць - але Пiрксу заўсёды было нялёгка з халерыкамi, бо глыбока ў душы ён не надта iм давяраў. З Масенам вечна штосьцi здаралася: ён патрабаваў заглядваць сабе ў горла, заяўляў, што будзе змена надвор'я, бо ў яго косцi ломiць (нiякiх змен не адбывалася, але ён працягваў iх прадказваць), даводзiў, што мучыцца ад бяссоннiцы i штовечар дэманстратыўна шукаў таблеткi, якiх, бадай, нiколi не глытаў - проста клаў iх на ўсякi выпадак побач з ложкам, а ранiцай кляўся Пiрксу, якi вельмi позна чытаў i добра чуў яго храпенне, што нават вока не заплюшчыў (у што, здаецца, i сам свята верыў). Калi не браць гэтага пад увагу, то быў ён выдатны спецыялiст i блiскучы матэматык, меў талент арганiзатара, яму даручалi бягучае праграмаванне аўтаматычнай, а больш дакладна, бязлюднай разведкi. Адну такую праграму ён прыхапiў з сабой для распрацоўкi ў "вольную часiну", а Круль пакутаваў, бо Масена выконваў тое, што яму даводзiлася, вельмi хутка i якасна, так што ў яго i сапраўды заставалася шмат вольнага часу, а таму не было падстаў для абвiнавачвання, нiбыта ён не выконвае як след сваiх абавязкаў. Масена падыходзiў iм яшчэ i таму, што - як гэта нi парадаксальна - у iх планеталагiчнай мiкраэкспедыцыi не было нiводнага сапраўднага планетолага, бо i Круль таксама iм не з'яўляўся. Дзiўна ўсё ж, як няўдала могуць скласцiся адносiны трох нармальных, звычайных людзей у такой скалiстай пустынi, якой было Паўднёвае плато Ёты Вадалея. I нават без спецыяльных намаганняў з чыйго-небудзь боку. 
 Была ў гэтым калектыве яшчэ адна асоба, хоць i не чалавек - ужо названы вышэй Анэль, або Аўтамат Нелiнейны, адна з найноўшых мадэляў, якiя выпускалiся на Зямлi для даследаванняў з высокай ступенню самастойнасцi. Масена быў з iмi - у якасцi кiбернетыка - выключна як данiна старой традыцыi, бо рэгламент патрабаваў, каб там, дзе ёсць аўтамат, абавязкова быў яшчэ нехта, хто мог бы ў выпадку неабходнасцi яго адрамантаваць. Рэгламенту было ўжо добры дзесятак гадоў - як вядома, iнструкцыi мяняюцца не так часта, - але Анэль, як не раз казаў сам Масена, мог бы пры патрэбе адрамантаваць нават яго самога. I не толькi таму, што быў абсалютна безадмоўны, але i таму, што меў сама неабходныя медыцынскiя веды. Пiркс ужо даўно заўважыў, што часта чалавека лепш зразумець па яго адносiнах да робатаў, чым да iншых людзей. Яго пакаленне жыло ў свеце, неад'емную частку якога складалi не толькi касмiчныя караблi, але i аўтаматы, аднак сфера аўтаматыкi была пазначана нейкiм асаблiвым адценнем iрацыяналiзму. Некаторым лягчэй было палюбiць звычайную машыну, скажам, уласны аўтамабiль, чым машыну разумную, якая думае. Перыяд шырокага эксперыментавання канструктараў ужо наблiжаўся да свайго фiнiшу - прынамсi, здавалася, што гэта так. Стваралiся аўтаматы толькi двух тыпаў: вузка спецыяльныя i ўнiверсальныя. Толькi невялiкай групе ўнiверсальных надавалi формы, падобныя на цела чалавека, i то толькi таму, што з усiх апрабаваных канструкцый запазычаная ў прыроды аказалася найбольш бездакорнай у цяжкiх умовах планетнай бездаражы. 
 Iнжынеры былi не ў вялiкiм захапленнi, калi iх дзiця пачало праяўляць такую самастойнасць, якая мiжволi наводзiла на думку пра духоўнае жыццё. У прынцыпе лiчылася, што аўтаматы мысляць, але "не маюць iндывiдуальнасцi". Сапраўды, нiхто не чуў пра аўтамат, якi гневаўся б, натхняўся, смяяўся альбо плакаў; усе яны былi надзвычай ураўнаважаныя, як гэтага хацелi канструктары. Аднак паколькi iх мазгi стваралi не на мантажным канвееры, а ў працэсе паступовага вырошчвання монакрышталёў, дзе мае месца статыстычны роскiд, якi не паддаецца кiраванню, то нават мiкраскапiчныя зрухi малекул выклiкалi такiя вынiковыя адхiленнi, што практычна не iснавала двух зусiм аднолькавых аўтаматаў. I ўсё ж, значыць, iндывiдуальнасцi? Не, адказваў кiбернетык, вынiк iмавернага працэсу; гэтак думаў сабе Пiркс, як i кожны, хто меў да iх дачыненне, хто цэлымi гадамi мог адчуваць побач з сабой iх маўклiвую, заўсёды мэтанакiраваную, заўсёды лагiчную дзейнасць. Вядома, усе яны былi падобныя адзiн на аднаго больш, чым людзi, але ж i яны мелi свой нораў, свае схiльнасцi, а былi i такiя, што пры выкананнi загадаў арганiзоўвалi нешта накшталт "маўклiвага супрацiўлення" - прызнак, якi, калi ён працягваўся доўга, заканчваўся капiтальным рамонтам. 
 У Пiркса, ды, напэўна, не толькi ў яго, у дачыненнi да гэтых своеасаблiвых машын, якiя так дакладна i часам надзвычай творча выконвалi заданнi, было не зусiм чыстае сумленне. Пачалося гэта мо яшчэ тады, калi ён камандаваў "Карыяланам"; дастаткова сказаць, што тую сiтуацыю, калi чалавек стварыў орган, якi мыслiць, па-за сваiм целам i зрабiў яго залежным ад сябе, Пiркс лiчыў не зусiм нармальнай. Вядома, ён не мог бы сказаць, адкуль бярэцца гэты ледзь улоўны неспакой, нейкае адчуванне няспраўджанага абавязку, невыразная думка пра тое, што рашэнне прынята памылковае, цi проста, груба кажучы, адбылося свiнства. Было нейкае вытанчанае вераломства ў тым халодным спакоi, з якiм чалавек запiхваў здабытыя пра сябе самога веды ў бяздушныя машыны, пiльнуючы, каб у iх было адушаўлёнасцi не больш, чым патрэбна, каб яны не сталi канкурэнтамi свайму стваральнiку ў пазнаннi шчодрасцей свету. Максiма Гётэ: "in der Beschraenkung zeigt sich erst der Mensch" (толькi ў абмежаваннi выяўляецца майстар) у стасунку да мудрых канструктараў набывала нечаканы сэнс пахвалы, якая пераходзiла ў з'едлiвы дакор, бо не сябе ж вырашылi яны абмежаваць, а справу рук сваiх, i то з жорсткай дакладнасцю. Зразумела, што Пiркс нiколi не адважваўся выказаць гэту думку ўголас, бо добра разумеў, як смешна яна прагучала б; аўтаматы не былi абяздоленымi, не былi яны аб'ектам i нястрымнай эксплуатацыi, усё было прасцей i адначасова горш: з маральнага пункту гледжання складаней для крытыкi, iх магчымасцi абмежавалi яшчэ раней, чым яны з'явiлiся, - на чарцёжных лiстах.
 У той перадапошнi дзень iх побыту на планеце праца была ўжо, уласна кажучы, скончана. Аднак, калi пачалi пералiчваць стужкi, на якiх былi засведчаны вынiкi экспедыцыi, аказалася, што адной не хапае. Перш за ўсё праверылi машынную памяць, пасля ператрэслi ўсе схованкi i скрынкi, пры гэтым Круль двойчы раiў Пiрксу, каб ён лепей перагледзеў уласныя рэчы, што падобна было на зласлiвасць, бо Пiркс увогуле не меў нiякага дачынення да знiклай стужкi, ды i не хаваў бы ён яе ў чамадане. У Пiркса аж язык свярбеў - так яму хацелася даць здачы, тым больш што дагэтуль ён звычайна адмоўчваўся i стараўся знаходзiць любыя апраўданнi задзiрлiвым, нават зневажальным паводзiнам Круля. Але i на гэты раз ён стрымаўся i замест вострага слоўка зазначыў, што калi трэба паўтарыць назiраннi, то ён ахвотна зробiць гэта сам, узяўшы за памочнiка Анэля. 
 Аднак Круль вырашыў, што дапамога Пiркса Анэлю не будзе патрэбна, таму наўючылi яны на робата апарат, касеты з фотаплёнкай i, склаўшы ў кабуры пояса рэактыўныя патроны, паслалi Анэля да вяршынi горнага масiву. 
 Робат выйшаў а восьмай ранiцы - Масена голасна выказаў упэўненасць, што ён справiцца са сваiмi справамi да абеду. Аднак мiнула другая, трэцяя, пасля чацвёртая гадзiна, нарэшце апусцiўся змрок, але Анэль не вяртаўся. 
 Пiркс сядзеў у кутку барака пад насценнай кадмiевай лямпай i чытаў надта растрапаную старую кнiжку, якую пазычыў яшчэ на Базе ў нейкага пiлота, але сэнс яе, бадай, да яго не даходзiў. Сядзець было не надта зручна. Рыфлёная алюмiнiевая сценка цiснула на плечы, з падушкi-надзiманкi ўцякло ўсё паветра, i ён адчуваў, як у ягадзiцы ўпiваюцца праз прагумаваную тканiну вострыя гайкi канструкцыi. Нягледзячы на гэта, ён не мяняў пазiцыi, паколькi нязручная поза дзiўным чынам гарманiравала з набiраючай моц злосцю. Нi Круль, нi Масена дагэтуль нiбы не заўважалi адсутнасцi Анэля. Круль, якi ўвогуле не быў жартаўнiком i нават не спрабаваў жартаваць, невядома чаму з самага пачатку называў робата Анёлам або нават Жалезным Анёлам, iнакш да яго i не звяртаўся, i такая па сутнасцi дробязь ужо колькi разоў раздражняла Пiркса, што за адно гэта ён знелюбiў касмографа. Масена меў да робата адносiны прафесiйныя: усе iнтэлектронiкi ведаюць, а дакладней, робяць выгляд, што ведаюць, якiя малекулярныя працэсы i токi выклiкаюць тыя цi iншыя рэакцыi або адказы аўтамата, i таму адмаўляюць любыя меркаваннi пра якую-небудзь разумнасць iх як абсалютнае глупства. Тым не менш да Анэля ён адносiўся гэтак жа, як добры механiк да свайго дызеля: не дазваляў перагружаць, любiў за выканальнасць i клапацiўся пра яго як мог. 
 А шостай гадзiне цярпенне ў Пiркса лопнула, бо ў яго здранцвела нага, i ён пачаў пацягвацца так, што аж косцi затрашчалi, кратаў ступнёй i згiнаў нагу ў калене, каб паскорыць кровазварот, а пасля стаў хадзiць з кута ў кут барака, добра ведаючы, што нiчым больш не здолее дапячы Крулю, якi заглыбiўся ў праверку падлiкаў. 
 - Маглi б ужо i цiшэй! - сказаў нарэшце Круль, звяртаючыся да iх абодвух, нiбы не бачыў, што ходзiць адзiн Пiркс, а Масена са слухаўкамi на вушах уважлiва слухае нейкую перадачу, развалiўшыся на пнеўматычным крэсле, выраз твару ў яго быў смешны, задуменны. Пiркс адчынiў дзверы, якiя рвануў моцны заходнi вецер, i калi вочы трохi прывыклi да цемры, прыхiнуўся плячыма да сцяны з лiставога алюмiнiю, якая дрыжала ад моцнага ветру, i пачаў углядацца ў той бок, адкуль павiнен быў з'явiцца Анэль. Ён бачыў толькi рэдкiя зоркi, дрыготкiя ў паветры, парывы ветру халоднымi хвалямi студзiлi яго галаву, блыталi валасы, а ноздры i лёгкiя аж раздувалiся ад ветру - хуткасць яго была метраў сорак у секунду. Ён пастаяў, а калi стала холадна, вярнуўся ў барак, дзе Масена, пазяхаючы, здымаў з галавы слухаўкi i пальцамi расчэсваў валасы, Круль жа, зморшчаны, сухi, цярплiва складваў паперы ў папкi, пастукваючы кiпамi аркушаў, каб выраўняць iх. 
 - Няма яго! - сказаў Пiркс i сам здзiвiўся, як гэта прагучала - амаль як выклiк. Круль i Масена, вiдаць, заўважылi, якiм тонам гэта было прамоўлена, бо Масена кiнуў позiрк на Пiркса i заўважыў: 
 - Гэта нiчога, патрафiць, хоць i цёмна, вернецца на iнфрачырвоным... 
 Пiркс паглядзеў на яго, але нiчога не адказаў. Праходзячы мiма Круля, ён падняў з крэсла пакiнутую там кнiжку i ўсеўся ў сваiм кутку, прытварыўся, што чытае. Вецер мацнеў. Зааконныя гукi нарасталi, уздымалiся да выцця. Аднойчы штосьцi мякка стукнулася ў сцяну, нiбы невялiчкая галiнка, i зноў пацягнулiся хвiлiны маўчання. Масена, якi, напэўна, чакаў, што Пiркс, як заўсёды падатлiвы, возьмецца гатаваць вячэру, нарэшце ўстаў сам i пачаў адчыняць кансервы з самагрэючымi патронамi, уважлiва чытаючы спачатку назвы на этыкетках, нiбы спадзяваўся знайсцi сярод запасаў нейкiя невядомыя дагэтуль прысмакi. Пiрксу не хацелася есцi. Дакладней, ён быў галодны, але не хацелася кранацца з месца. Паступова яго пачало разбiраць нядобрае, халоднае шаленства, ён Бог ведае чаму ўзбурыўся супроць абодвух таварышаў, якiя ўвогуле былi не горшыя з магчымых. Цi лiчыў Пiркс, што нешта здарылася з Анэлем? Што робат, скажам, быў атакаваны "таямнiчымi жыхарамi" планеты, стварэннямi, у якiх не верыць нiхто, акрамя казачнiкаў? Калi б iснаваў хоць адзiн шанц на сто тысяч, што планету насяляюць нейкiя iстоты, то яны, безумоўна, не сядзелi б вось так, занятыя сваiмi дробнымi справамi, а неадкладна прынялi б усе магчымыя захады, прадугледжаныя правiламi ў пунктах другiм, пятым, шостым i сёмым васемнаццатага параграфа, а таксама трэцiм i чацвёртым раздзеламi правiлаў спецыяльных паводзiн. Але такога шанцу не было, не было наогул нiякiх шанцаў. Ужо хутчэй узарвалася б няпэўнае сонца Ёты. Так, гэта было больш верагодна. Дык што ж магло здарыцца з Анэлем? 
 Пiркс адчуваў, што спакой у бараку, якi дрыжаў ад парываў ветру, толькi ўяўны. Але не толькi ён рабiў выгляд, што чытае i не хоча вячэраць, забыўшыся пра ўсё. Астатнiя два таксама ўключылiся ў гульню, спачатку непрыкметную, але з кожнай хвiлiнай усё больш вiдавочную. 
 Анэль па лiнii тэхнiчнай абслугi быў у падпарадкаваннi ў Масены як iнтэлектронiка, а Круль, будучы начальнiкам групы, камандаваў iм як сябрам экспедыцыi. Так што магчымую вiну мог падзялiць кожны з iх. Мо Масена нечага недагледзеў, а мо Круль недакладна вызначыў трасу, па якой павiнен быў пайсцi Анэль? Урэшце, высветлiць гэта было не надта складана i не гэта было прычынай агульнага маўчання. 
 Круль з самага пачатку нiбы знарок задзiраўся з робатам, надзяляў яго зняважлiвымi мянушкамi i не раз даваў яму даручэннi, ад чаго астатнiя сябры групы ўстрымлiвалiся хоць бы таму, што ўнiверсальны робат - не лёкай. I рабiў ён гэта, вiдаць, таму, каб, зневажаючы Анэля, тым самым насалiць Масене, адкрыта зачапiць якога не адважваўся. 
 Зараз адбывалася барацьба нерваў, i той, хто першым выявiць занепакоенасць лёсам Анэля, тым самым як бы прызнае сябе пераможаным. Зрэшты, Пiркс адчуваў, што i ён сам быў уцягнуты ў гэта маўклiвае спаборнiцтва, такое дурное i адначасова такое напружанае. Пiркс разважаў, што зрабiў бы ён сам, калi б быў кiраўнiком групы. Напэўна, няшмат, бо такой ноччу нельга было рушыць на пошук. Так цi iнакш, заставалася адно - чакаць ранiцы, а зараз можна было б хiба што паспрабаваць устанавiць радыёсувязь, хоць, праўда, з мiнiмальным шанцам на поспех, бо радыус сувязi на ультракароткiх хвалях у моцна перасечанай горнай мясцовасцi быў невялiкi. Да гэтага дня яны нiколi не пасылалi Анэля аднаго, тым больш што правiлы i хоць i не забаранялi гэтага, але абумоўлiвалi падобны крок шматлiкiмi параграфамi, поўнымi агаворак. Зрэшты, д'ябал з iмi, з параграфамi! Пiркс лiчыў, што Масена, замест таго, каб злосна выкалупваць з бляшанкi рэшткi падгарэлага мяса, мог бы ўсё ж паспрабаваць выклiкаць робата па радыё. Разважаў, што было б, калi б ён сам гэта зрабiў. Урэшце, нешта ж здарылася. Цi можа робат зламаць нагу? Нiчога падобнага на гэты конт ён нiколi не чуў. 
 Ён устаў, падышоў да стала i, адчуваючы на сабе прыхаваныя пад маскай абыякавасцi погляды таварышаў, пачаў уважлiва вывучаць карту, на якой ранкам Круль сваёй рукой вычарцiў маршрут Анэля. Цi не можа гэта выглядаць так, што ён кантралюе кiраўнiка? Пiркс рэзка ўзняў галаву, сустрэў погляд Круля, якi яўна хацеў яму штосьцi сказаць, бо ўжо нават разявiў рот. Але калi халодны позiрк Пiркса ўпаў на яго, ён толькi кашлянуў i, згорбiўшыся, працягваў сартаваць свае паперы. Вiдаць, Пiркс, сам таго не ўсведамляючы, здорава ўздзейнiчаў на яго сваiм позiркам; проста ў падобныя хвiлiны ў iм прачыналася штосьцi такое, што на борце ракеты яго слухалiся i паважалi, нават крыху пабойвалiся. 
 Ён адклаў карту. Маршрут даходзiў толькi да вялiкай скалiстай сцяны з трыма нiбы падмытымi патокам уцёсамi i далей абмiнаў iх. Цi мог робат не выканаць задання? Гэта было немагчыма. 
 "Але можна звiхнуць нагу нават у малой шчылiне!" - падумаў Пiркс. Не, гэта нонсенс. Такi робат, як Анэль, можа вытрымаць падзенне нават з саракаметровай вышынi. I не з такога становiшча яны выходзiлi цэлыя, бо матэрыял, з якога яны зроблены, мацнейшы, чым крохкiя чалавечыя косцi. Дык што ж здарылася, лiха яго ведае? 
 Ён выпрастаўся i з вышынi свайго росту зiрнуў спачатку на Масену, якi дзьмухаў i крывiўся, п'ючы надта гарачую гарбату, пасля перавёў позiрк на Круля, нарэшце, дэманстратыўна адвярнуўшыся, выйшаў у маленькую спальню, дзе занадта рэзка рвануў са сцяны свой складны ложак, чатырма звыклымi рухамi сцягнуў з сябе адзенне i залез у спальны мяшок. Ён ведаў, што яму наўрад цi ўдасца заснуць, але сядзець з таварышамi ўжо не было сiлы. Зрэшты, хто ведае, цi не нагадаў бы ён iм што-кольвечы не надта прыемнае, калi б застаўся разам, бо ранiцай яны мелi ўжо расстацца на борце "Ампера"; з той хвiлiны, як яны ўвойдуць у карабель, аператыўная група Ёты Вадалея спынiць сваё iснаванне. 
 Яго пачалi адольваць розныя мроi; нейкiя срабрыстыя ручайкi сцякалi з-пад вейкаў, пушыстыя светлячкi хiлiлi на сон, ён перавярнуў падушку на другi, халаднейшы бок - i раптам нiбы на вочы ўбачыў перад сабой Анэля - такога, якiм бачыў яго апошнi раз таго дня, за колькi хвiлiн да васьмi. Масена прыладжваў яму звязку ракетных патронаў, дзякуючы якiм можна было нiбы насуперак гравiтацыi хоць некалькi хвiлiн планiраваць у паветры; мiж iншым, гэта прыстасаванне ўжывалi ўсе, зразумела, у абставiнах, якiя былi прадугледжаны суровымi, але прадбачлiвымi iнструкцыямi. Дзiўная гэта была сцэна, як i заўсёды, калi чалавек нечым дапамагаў робату, бо звычайна бывае наадварот. Аднак Анэль не змог дацягнуцца рукой да кабур, замацаваных пад наладаваным, нiбы горб, рукзаком. Ён нёс груз, дастатковы для двух чалавек. Праўда, гэта не шкодзiла яму, урэшце ж ён быў проста машына, i ў выпадку патрэбы, дзякуючы мiкраскапiчнай стронцыевай батарэi, якая замяняла яму сэрца, мог развiваць магутнасць у шаснаццаць конскiх сiл. Аднак зараз Пiрксу ў соннай дрымоце ўсё гэта разам узятае, вiдаць, не вельмi спадабалася; ён усёй душой быў на баку маўклiвага Анэля i схiляўся да думкi, што той, як i сам Пiркс, зусiм не такi спакойны па натуры, а толькi прыкiдваецца спакойным, робiць выгляд, што так i трэба. Перад тым як канчаткова заснуць, Пiркс падумаў яшчэ пра што-кольвечы. Гэта былi тыя глыбока iнтымныя мроi, якiм толькi можа ўвогуле аддавацца чалавек, напэўна, таму, што пасля таго, як прачнецца, звычайна пра iх не помнiць, i тое, што заўтра ён не будзе помнiць нiчога, апраўдвае сёння ўсё. Ён уявiў сабе тую казачную, мiфiчную сiтуацыю, якая - ён ведаў гэта даўно не горш за iншых - была цалкам неверагодная: бунт робатаў. I адчуваючы ў глыбiнi душы ўпэўненасць, што тады ён абавязкова аказаўся б на iх баку, хутка заснуў, нiбы з палёгкай на душы. 
 Прачнуўся ён рана, i невядома чаму першае, аб чым падумаў, было тое, што сцiх вецер. Пасля ўспомнiў Анэля i свае развагi перад сном; яго крыху занепакоiла, як падобнае наогул магло прыйсцi яму ў галаву. Яшчэ колькi хвiлiн ён паляжаў, пакуль не прыйшоў да супакойвальнай высновы, што тыя перадсонныя, невыразныя вобразы наведалi яго не наяве, але - насуперак сну, якi снiцца сам, - вымагалi нязначнай, амаль без удзелу свядомасцi яго дапамогi. Такiя псiхалагiчныя развагi былi яму невядомыя, таму ён дзiвiўся, навошта забiвае iмi галаву, крыху прыўстаў на локцi i прыслухаўся: панавала абсалютная цiшыня. Адсунуў штору на маленькiм акенцы ля галавы. Праз мутнае шкло ўбачыў ранiшнi змрок i толькi тады зразумеў, што давядзецца iсцi ў горы. Саскочыў з ложка, каб зазiрнуць у агульны пакой. Робата не было. Тыя два ўжо ўставалi. За снеданнем Круль мiж iншым, нiбы гэта было вырашана яшчэ ўчора, заўважыў, што яны мусяць выйсцi неадкладна, бо надвячоркам прыбудзе "Ампер", а зборка барака i пакаванне рэчаў зоймуць сама малое паўтары гадзiны, калi не болей. I сказаў аб гэтым знарок такiм тонам, каб не было зразумела, цi то трэба iсцi галоўным чынам з-за недахопу дадзеных, цi то з-за Анэля. 
 Пiркс еў за трох, але моўчкi. Калi астатнiя яшчэ дапiвалi каву, ён устаў, пакорпаўся ў сваiм мяшку i дастаў маток белай нейлонавай вяроўкi, малаток i крукi. Падумаў i дадаў да рукзака яшчэ альпiнiсцкiя чаравiкi - на ўсякi выпадак. 
 Выйшлi на двор, калi толькi пачынала шарэць. На бясколерным небе зорак ужо не было вiдаць. Цяжкая фiялетавая шэрань на зямлi, на тварах, у самiм паветры была нерухомая i марозная, горы на поўначы здавалiся чорнай масай, застылай у цемры, а паўднёвы хрыбет, той, што быў блiжэй, стаяў нiбы высветленая зверху невыразная маска з яркай паласой аранжавага святла над вяршынямi. Гэты водблiск, далёкi i нерэальны, рабiў бачнымi ў паветры клубы пары, што вырывалася з вуснаў трох чалавек. Хоць атмасфера была больш разрэджанай, чым на Зямлi, дыхалася лёгка. Прыпынiлiся на краi раўнiны. Астраўкi травы, што цямнелi ў змешаным паўзмроку знiкаючай ночы i напаўзаючага з-за гор дня, засталiся ззаду. Перад iмi раскiнулася леднiковая марэна, кучы камення, здавалася, прасвечвалi праз ваду, якая рухалася. Яшчэ колькi сот метраў уверх - i з'явiўся вецер; ён налятаў кароткiмi парывамi. Людзi крочылi, лёгка пераскоквалi праз невялiкiя камянi, падымалiся на вялiкiя; часам скальная плiта суха стукалася аб iншую, часам кавалачак каменя выстрэльваў з-пад чаравiка i кацiўся па схiле пад акампанемент каменнага розгаласу, нiбыта ўнiзе нехта прачынаўся. Часам рыпеў наплечны рэмень, скрыгаталi падкоўкi на чаравiках; гэтыя скупыя гукi надавалi паходу бачнасць згоды i дакладнасцi, нiбы рухалася з'яднаная адзiным iмкненнем альпiнiсцкая група. Пiркс iшоў другi за Масенай. Было ўсё яшчэ надта цёмна, каб як след разгледзець рэльеф далёкiх схiлаў; Пiркс напружана ўглядваўся ўдалечыню, раз i другi не надта ўдала ступiў нагой, аднак усё ж углядваўся, нiбы хацеў уцячы не толькi ад тых, хто быў побач, але i ад самога сябе, ад сваiх разваг. Ён зусiм не думаў пра Анэля, а толькi механiчна шнарыў поглядам па тых завалах спрадвечных скал, якiя застылi ў поўнай абыякавасцi, дзе толькi ўяўленне чалавека магло ўбачыць пагрозу i выклiк. 
 Планета мела добра прыкметныя поры года. Экспедыцыя прыбыла ў канцы лета, а зараз горная восень, уся ў чырванi i жаўцiзне, ужо згасала ў далiнах, але, нiбы не зважаючы на лiсце, што iмчала ў пенiстых горных патоках, сонца было ўсё яшчэ цёплае i ў бязвоблачныя днi на гэтым пласкагор'i нават прыпякала. Толькi туманы штораз гусцелi i напамiналi аб наблiжэннi снегу i маразоў. Але тады на планеце не павiнна было заставацца ўжо нiкога; i гэта збялелая каменная пустыня, якую ўявiў сабе Пiркс, раптам здалася яму асаблiва жаданай. 
 Здавалася, убачыць зрокам, што цемра радзее, было немагчыма, аднак з кожнай хвiлiнай позiрк адкрываў усё новыя абрысы наваколля. Неба ўжо зусiм збялела - яшчэ не дзень, але ўжо i не ноч, нiякiх зорак, дзень пачынаўся так чыста i спакойна, нiбы ўвесь ён быў схаваны ў шар з ахалоджанага шкла. Крыху вышэй яны трапiлi ў паласу малочнага туману, якi чапляўся гнуткiмi шчупальцамi за грунт, а калi мiнулi яго, Пiркс заўважыў яшчэ не асветленую сонцам, але прыкметную ўжо ў ранiшнiм святле мэту iхняга шляху. Гэта быў скалiсты слуп, якi прымыкаў да галоўнага горнага ланцуга, а над гэтым слупам, некалькi сот метраў вышэй, чарнела двухгаловая вяршыня, сама высокая з усiх. На падобнай на булаву вяршынi гэтага слупа Анэлю патрэбна было зрабiць апошнiя замеры. Дарога ў абодва канцы была лёгкая - нiякiх неспадзевак, шчылiн, нiчога, акрамя аднастайнага шэрага асыпку, дзе-нiдзе перасечанага палосамi цвiлi зеленавата-жоўтага колеру. Пiркс усё яшчэ лёгка пераскокваў з адных гулкiх валуноў на другiя, упiраўся ў зусiм чорную на фоне неба сцяну i, можа, таму, што нi аб чым iншым не хацеў думаць, уявiў сабе, што гэта звычайнае ўзыходжанне, як i на Зямлi. I адразу ж iншымi вачыма ўбачыў скалы - сапраўды, можна было падумаць, што мэтай iх экспедыцыi было пакарэнне вяршынi, калi яны iдуць проста да хрыбта, якi цяжка выступае з масы асыпку. Асыпак уздымаўся ля сцяны на адну трэць яе вышынi i канчаўся там навалам заклiнаваных плiт, а ўжо адтуль вялiзная плоскасць iшла ўгару; яна нiбы застыла, ускiнуўшыся ў неба; нейкiх сто метраў вышэй сцяну пераразала iншая горная парода - гэта выходзiў на паверхню дыябаз - чырванаваты, святлейшы за гранiт, ён стужкай неаднолькавай шырынi наўскасяк працiнаў усё крыло абрыву. 
 На нейкi час вяршыня прыкавала позiрк Пiркса сваёй патэтычнай лiнiяй, але варта было iм наблiзiцца, як з ёй адбылося тое, што звычайна адбываецца з гарой: перспектыва знiкла, распалася на асобныя ўчасткi, якiя засланялi адзiн аднаго, пры гэтым падножжа страцiла сваю пакатасць, высунулася адгор'е, i позiрку адкрылiся бясконцыя тэрасы, падобныя на палiцы выступы, шчылiны, якiя заканчвалiся тупiком, хаосам старых трэшчын, а над усiм гэтым бязладдзем блiшчала сама вяршыня, пазалочаная першымi прамянямi сонца, з дзiўна мяккiм контурам; але нарэшце i яна знiкла, яе засланiлi iншыя; Пiркс ужо не мог адвесцi вачэй ад калоса - так, нават на Зямлi гэтая сцяна была б вартай увагi i намаганняў, асаблiва з-за добра бачнага дыябазавага вала. Ад яго да вяршынi, залiтай сонечным святлом, дарога здавалася кароткай i лёгкай, аднак пэўную цяжкасць уяўлялi казыркi, асаблiва сама вялiкi, якi знiзу блiшчаў ад вiльгацi або лёду, ён быў хутчэй чорны, чым чырвоны, нiбы кроў, што запяклася. 
 Пiркс даў волю фантазii. Магла ж гэта быць не безыменная вяршыня пад чужым сонцам, а гара, услаўленая альпiнiсцкiмi ўзыходжаннямi, якую не раз штурмавалi, на якой цярпелi паражэнне, гара, якая будзiць у альпiнiста своеасаблiвае пачуццё, падобнае на тое, якое адчуваеш, калi бачыш добра знаёмы твар, дзе кожная маршчынка i кожны шрам маюць сваю гiсторыю. Невялiкiя, ледзь прыкметныя змейкi трэшчын, цёмныя нiцi выступаў-палiчак, дробныя вышчарбiны кожная з iх магла стаць меткай, якой дасягаеш падчас чарговага штурму, месцам працяглых прыпынкаў, маўклiвага роздуму, бурнага нацiску i змрочных адступленняў, паражэнняў, атрыманых нягледзячы на тое, што ўсе тактычныя i тэхнiчныя хiтрыкi былi выкарыстаны, - гара з-за гэтага настолькi злiлася з лёсамi людзей, што кожны альпiнiст, якому яна не паддалася, вяртаўся да яе зноў i зноў з тым самым запасам надзеi i веры ў перамогу i пры новым штурме прымерваў да гладкай скалiстай паверхнi вынашаны ў думках маршрут. Гэтая гара магла б мець багатую гiсторыю: абходныя ўзыходжаннi, розныя варыянты яе пакарэння, кронiка поспехаў i ахвяр, фатаграфii, пазначаныя пункцiрамi трас i крыжыкамi, што азначалi сама высокiя з дасягнутых мясцiн; Пiркс умудрыўся ўявiць сабе гэта з найвялiкшай лёгкасцю, больш таго: яму здавалася дзiўным, што гэта не так. 
 Масена, крыху згорбiўшыся, iшоў першы. Штораз мацнейшае святло дня не пакiдала больш нiякiх iлюзiй наконт "лёгкiх мясцiн" сцяны - гэта зманлiвае адчуванне лёгкасцi i бяспекi было выклiкана блакiтнаватай смугой далечы, якая так спакойна абдымала кожны ўчастак блiскучай скалы. Дзень, ясны i чысты, дабраўся ўжо да падарожнiкаў, iх доўгiя рухомыя ценi дасягалi вяршынi асыпку. Ад каменнай сцяны да асыпку вялi два вялiкiя жалабы, у якiх яшчэ стаяла ноч; застылы паток гравiю ўздымаўся там i нечакана знiкаў, паглынуты моцнай цемрай. 
 Даўно ўжо нельга было ахапiць масiў адным поглядам. Прапорцыi змянiлiся, сцяна, якая з адлегласцi нiчым не адрознiвалася ад iншых, уяўляла непаўторную iндывiдуальнасць формаў, а наперадзе нiбы вырастаў з-пад рассыпанай картачнай калоды пляскатых плiт вялiзны слуп - павялiчваўся, пашыраўся, рос, пакуль нарэшце не адпiхнуў i не засланiў усё iншае i застаўся адзiн у халодным, змрочным цянi нiколi не асветленых сонцам мясцiн. Яны якраз узышлi на ўчастак вечнага снегу, пакрыты пырскамi злятаючых зверху камянёў, калi Масена запаволiў крок, пасля спынiўся, нiбы прыслухоўваючыся. Пiркс, якi падышоў да яго першы, зразумеў - Масена паказаў пальцам на сваё вуха, у якiм тырчаў шарык-маслiна мiкрафона. 
 - Ён быў тут? 
 Масена толькi кiўнуў галавой i паднёс да бруднай, спрасаванай паверхнi снегу металiчны пруток iндыкатара радыеактыўнасцi. Падэшвы чаравiкаў Анэля былi насычаны радыеактыўным iзатопам, i iндыкатар выявiў яго след. Робат прайшоў тут учора, невядома толькi - iшоў угару цi ўжо вяртаўся. Ва ўсякiм выпадку яны знайшлi яго маршрут. З гэтага месца пайшлi ўжо не спяшаючыся. 
 Здавалася, што цёмны скалiсты слуп зусiм побач, але Пiркс ведаў, што ацэнка адлегласцi ў гарах бывае памылковая. Яны iшлi далей, мiнулi ўжо лiнiю снегу i валуноў i былi на пляскатай гранi. Пiрксу здавалася, што ў поўнай цiшынi ён чуе папiскванне слухавак Масены, хоць i было гэта немажлiва. Масена час ад часу спыняўся, вадзiў канцом алюмiнiевага прута, апускаў яго, амаль дакранаючыся да скалы, выводзiў iм у паветры петлi i васьмёркi, нiбы старадаўнi чараўнiк, пасля адшукваў след i зноў iшоў далей. Яны былi ўжо недалёка ад таго месца, дзе Анэль павiнен быў закончыць замеры; Пiркс уважлiва разглядаў скалу, нiбыта шукаў сляды знiклага. 
 Але скала была пустая. Сама лёгкая частка дарогi была пройдзена - перад iмi тырчалi з-пад асновы слупа нахiленыя пад рознымi вугламi плiты, нiбыта нехта зрабiў вялiзны разрэз скальных парод i крыху прыадкрыў каменнае чэрава, агалiўшы сэрцавiну гор, старадаўнiя слаi, якiя месцамi патрэскалiся ад неверагоднай вагi ўсёй гэтай скалы, якая на цэлыя кiламетры ўскiнулася ў неба. Яшчэ сто, сто пяцьдзесят крокаў - i далей прайсцi было немагчыма. 
 Масена хадзiў, здавалася, па кругу i вадзiў перад сабой апушчаным канцом iндыкатара, вочы ў яго былi прыжмураны, цёмныя акуляры ссунуты на лоб, твар абыякавы. Гэтак кружыўся ён без ладу i складу, пасля раптам спынiўся за некалькi метраў ад астатнiх i сказаў: 
 - Ён быў тут. I досыць доўга. 
 - Адкуль ты ведаеш? - спытаў Пiркс. 
 Масена пацiснуў плячыма, дастаў з вуха шарык-маслiну i падаў яго Пiрксу разам з тонкай нiткай провада i прутком iндыкатара. Пiркс пачуў патрэскванне i папiскванне. На паверхнi скалы не было нiякiх адбiткаў, нiякiх слядоў, нiчога - толькi гэты гук, якi аддаваўся ў галаве пранiзлiвым звонам, сведчыў, што Анэль мусiў на самай справе даволi доўга тут таптацца, бо амаль кожны метр паверхнi выдаваў яго прысутнасць. Паступова з бязладдзя гукаў Пiркс здолеў нават выявiць нейкi сэнс - Анэль прыйшоў, вiдаць, па той жа дарозе, што i яны, расставiў трыногу апарата i хадзiў вакол яго, пакуль рабiў замеры i здымкi, пасля некалькi разоў перасоўваў трыногу, шукаючы найбольш удалае для назiранняў месца. Так, малюнак праясняўся. Але што ж адбылося пасля? 
 Пiркс пачаў абыходзiць гэта месца штораз шырэйшымi кругамi, па спiралi, каб адшукаць след, якi выходзiў з цэнтра, след вяртання, але такога следу не было. Атрымлiвалася, нiбы Анэль вяртаўся дакладна па сваiх жа слядах, што выглядала зусiм непраўдападобна. У яго ж не было адчувальнага да радыяцыi iндыкатара i ён не мог ведаць, дзе ступаў раней, ды яшчэ з дакладнасцю да сантыметра; Круль нешта гаварыў Масене, але Пiркс не зважаў на iх, працягваў кружыць, ажно пакуль не здалося яму, што слухаўка пiскнула адзiн раз, коратка, але выразна. Ён адступаў назад надзвычай асцярожна. Так, гэта было тут. Ён азiрнуўся, расплюшчыў прыжмураныя вочы, каб усю ўвагу аддаць сiгналам iндыкатара. Знойдзены след быў каля сцяны, нiбы робат павярнуў не да лагера, а наадварот, рушыў да каменнага слупа. 
 Гэта было дзiўна. Што яму там было трэба? 
 Пiркс шукаў яшчэ хоць бы адзiн след, але скалы маўчалi, i ён мусiў праверыць усе патрэсканыя плiты, згрувашчаныя ля падножжа калон; цяжка было прадбачыць, на якую з iх Анэль паставiў нагу. Нарэшце Пiркс знайшоў след, аддалены ад папярэдняга на пяць метраў; няўжо Анэль скокнуў так далёка? Але навошта? Ён яшчэ адступiў i праз хвiлiну зноў знайшоў згублены след - робат пераскокваў з каменя на камень. Раптам Пiркс, якi плаўна вадзiў прутком па каменнi, здрыгануўся, бо ў яго галаве нiбы гахнуў разрыўны патрон; слухаўкi адазвалiся такiм гукам, што Пiркс аж скрывiўся - было вельмi балюча. Ён зiрнуў на каменную плiту i аслупянеў. Заклiнаваны памiж двух камянёў, на дне натуральнага неглыбокага калодзежа ляжаў цэлы, непашкоджаны апарат, а побач фотакамера. На другiм баку плiты да каменя быў прыхiнуты рукзак Анэля - з развязанымi шнуркамi, але спакаваны як мае быць. Пiркс паклiкаў астатнiх. Яны прыбеглi i здзiвiлiся, як i Пiркс, такой знаходцы. Круль праверыў касеты падобна было, што ўсе замеры выкананы. Не трэба было паўтараць работу. Заставалася толькi высветлiць лёс Анэля. Масена прыклаў далонi да рота i некалькi разоў гучна крыкнуў, але толькi далёкае, працяглае рэха адбiлася ад скал. Пiркс нават здрыгануўся, бо гэты крык нагадваў яму сiтуацыю, нiбыта шукалi чалавека, якi заблудзiўся ў гарах. Праз хвiлiну iнтэлектронiк дастаў з кiшэнi пляскатую касету перадатчыка, прысеў i пачаў выклiкаць робата, перадаючы яго сiгнал, але было вiдаць, што робiць гэта ён хутчэй з абавязку, чым з пераканання. Тым часам Пiркс усё шукаў сляды. Здавалася, што робат даволi доўга таптаўся на адным месцы - столькi ледзь чутных пiскаў выдавала слухаўка. Такая вялiкая колькасць слядоў дарэшты збiла Пiркса з панталыку. Нарэшце ён прыблiзна акрэслiў гранiцу раёна, за якую робат напэўна не выходзiў, i пачаў пiльна абыходзiць яе, каб знайсцi новы след, якi падказаў бы напрамак далейшых пошукаў. 
 Зрабiў чарговы круг i вярнуўся да скалы. Памiж каменным выступам, на якiм ён стаяў, i зусiм вертыкальнай скалой, якая ўздымалася ўверх, зеўрала амаль паўтараметровая шчылiна; дно яе было ўсыпана дробнымi, вострымi абломкамi, што падалi зверху. Пiркс сумленна даследаваў i гэтае месца, але слухаўка маўчала. Ён апынуўся перад незразумелай загадкай: было падобна, што Анэль нiбы растварыўся ў паветры. Масена i Круль цiхенька раiлiся за яго спiной, а ён паволi ўзняў галаву i ўпершыню з такой блiзкай адлегласцi зiрнуў на слуп, якi ўзвышаўся над iм. Неадольнай была сiла выклiку, якую адчуў ён у каменным спакоi скалы; дакладней, гэта быў нават не выклiк, а хутчэй нешта падобнае на працягнутую адкрытую руку - у Пiркса з'явiлася пэўнасць, што трэба гэты жэст прыняць, што гэта пачатак дарогi, па якой ён павiнен пайсцi. Зусiм мiжволi шукаў вачамi першую зачэпку; было ўсё ясна. Адным доўгiм, дакладным скачком можна было пераскочыць шчылiну i адразу апынуцца на невялiкiм, але ёмкiм выступе; пасля без усякага сумнення патрэбна было рухацца наўскасяк, уздоўж правiльнай геаметрычнай формы трэшчыны, якая крыху вышэй паглыблялася i станавiлася неглыбокай цяснiнай. Не ведаючы толкам, навошта ён гэта робiць, Пiркс падняў iндыкатар, выцягнуўся як толькi мог i паднёс яго да каменнага выступу на другiм баку шчылiны. Слухаўка адгукнулася. Для пэўнасцi Пiркс паўтарыў гэту аперацыю яшчэ раз, з цяжкасцю трымаючы раўнавагу, бо мусiў адхiляцца ад сцяны як мага больш, i зноў пачуў кароткi пiск. Цяпер ён ужо не сумняваўся. Вярнуўся да Масены i Круля. 
 - Анэль пайшоў наверх, - спакойна сказаў Пiркс, паказваючы на каменны слуп. 
 Круль, здавалася, не зразумеў, а Масена паўтарыў: 
 - Пайшоў наверх? Навошта? Дзеля чаго наверх? 
 - Не ведаю. Туды вядзе след, - адказаў Пiркс з прытворнай абыякавасцю. 
 Масена быў схiльны лiчыць, што Пiркс памылiўся, але адразу ж сам пераканаўся, што гэта праўда. Анэль адным шырокiм крокам пераскочыў праз шчылiну i пайшоў уздоўж каменнага завалу - кiраваўся на слуп. Узнiкла збянтэжанасць. Круль лiчыў, што пасля таго, як замеры былi зроблены, робат, вiдавочна, з-за нейкiх непаладак распраграмаваўся; Масена заставаўся пры думцы, што гэта немагчыма, бо Анэль пакiнуў усе апараты i рукзак зусiм так, нiбы абдумана рыхтаваўся да цяжкага ўзыходжання, i, значыць, нешта павiнна было прымусiць яго зрабiць менавiта так. 
 Пiркс маўчаў. Ён вырашыў, што пойдзе на слуп, нават калi б нiхто з iх не пайшоў разам; Круль усё роўна не мог бы iсцi, бо гэта патрабавала альпiнiсцкiх навыкаў, i не абы-якiх. Ад Масены ён чуў яшчэ раней, што той хадзiў многа i, здаецца, нядрэнна ведаў тэхнiку ўзыходжання на круках; i калi настала маўчанне, Пiркс проста сказаў, што мае намер iсцi - цi гатовы Масена стаць яго спадарожнiкам? 
 Круль адразу ж запярэчыў. Iнструкцыя забараняе рызыкаваць жыццём людзей; у поўдзень прыляцiць па iх "Ампер"; яшчэ трэба сабраць барак i спакавацца; замеры зроблены; робат, вiдаць, трапiў у аварыю, значыць, трэба проста згадзiцца, што ён загiнуў, гэта значыць выкласцi ўсе акалiчнасцi ў канчатковай справаздачы. 
 - Цi азначае гэта, што мы павiнны пакiнуць яго тут, а самi паляцець? спытаўся Пiркс. 
 Яго спакой, здавалася, дражнiў Круля, якi, ледзьве стрымлiваючы сябе, адказаў, што ў справаздачы вычарпальна выкладзе ўсе падзеi, не забудзецца прывесцi думкi ўсiх сябраў групы i найбольш праўдзiва растлумачыць здарэнне: пашкоджанне мнестронаў памяцi цi кiраўнiчага контуру матывацыйнага, альбо дэсiнхранiзацыя... 
 Масена заўважыў, што нi першае, нi другое, нi трэцяе немагчыма, бо ў Анэля ўвогуле няма нiякiх мнестронаў, а толькi аднафазная монакрышталiчная сiстэма, развiтая малекулярна з пераахалоджаных дыямагнiтных раствораў, узбагачаных iзатопнымi элементамi... 
 Было бачна, што ён хацеў укалоць Круля, паказаць яму, што ён гаворыць пра рэчы, у якiх наогул нiчога не разумее; Пiркс перастаў слухаць. Адвярнуўшыся, ён зноўку змераў позiркам аснову слупа, але ўжо iнакш, чым раней, - уяўнае стала рэальным, i хоць яму было крыху непамысна, ён адчуваў пэўнае задавальненне, што можа распачаць адзiнаборства з гэтай гарой. 
 Масена вырашыў iсцi з Пiрксам, можа, дзеля таго, каб такiм чынам канчаткова супрацьпаставiць сябе Крулю. Да Пiркса пятае праз дзесятае даходзiла iх размова: што загадку трэба абавязкова высветлiць, бо калi яны проста вернуцца, то, магчыма, будзе ўпушчана штосьцi такое ж важнае, як i таямнiчае, якое выклiкала такую нечаканую рэакцыю ў робата, i калi б было толькi пяць шанцаў са ста, што гэта "штосьцi" адбылося, рызыка ўзыходжання будзе цалкам апраўдана. 
 Круль, гэта варта прызнаць, палiчыў сябе пераможаным i не трацiў больш марна слоў. Запанавала маўчанне. Масена пачаў здымаць са спiны апараты, а Пiркс, якi тым часам падрыхтаваў ужо вяроўку, малаток, крукi i змянiў цяжкiя чаравiкi на туфлi, пазiраў на яго крадком. Масена быў трохi знерваваны, Пiркс бачыў гэта. I не так ад спрэчкi з Крулем - гэта было звыклым, як таму, што ён, вiдаць, дарма ўлiп у сiтуацыю, з якой няма ўжо выйсця. Пiркс падумаў, што Масена, калi б яму прапанавалi застацца, то, хто ведае, мо i згадзiўся б, хоць тут i быў закрануты гонар. Пiркс, аднак, не сказаў нiчога, бо хоць спачатку ўзыходжанне абяцала быць лёгкiм, невядома, як будзе вышэй, асаблiва там, дзе значную частку каменнай сцяны засланялi казыркi. Ён жа нават не вывучыў сцяну праз бiнокль, бо не збiраўся штурмаваць яе. Але ўсё ж захапiў вяроўку i крукi - навошта? Замест таго каб аналiзаваць гэтыя супярэчнасцi, ён стаяў i чакаў Масену. Пасля разам яны рушылi няспешна да падножжа скалы. 
 - Я пайду першы, - сказаў Пiркс, -адразу на ўсю вяроўку; пасля паглядзiм. 
 Масена кiўнуў галавой. Пiркс азiрнуўся яшчэ раз, каб убачыць, што робiць Круль, з якiм рассталiся моўчкi. Круль стаяў там, дзе яго пакiнулi, ля складзеных рукзакоў. Пiркс i Масена былi ўжо так высока, што за паўночнымi горнымi хрыбтамi маглi ўбачыць маслiнавую пляму далёкiх нiзiн. Аснова камянiстага насыпу была яшчэ зацемнена, толькi вяршынi гор сляпуча блiшчалi, i гэты бляск рассеяным нiмбам высвечваў шчарбiны сцяны, якая ўздымалася над iмi высока ў неба. 
 Пiркс зрабiў вялiкi крок, намацаў нагой выступ, адштурхнуўся i лёгка пайшоў уверх. Першыя метры былi сапраўды не складаныя. Ён рухаўся мерна, нiбы лянiва, перад самымi вачыма праплывалi шурпатыя слаi скалы, няроўныя, з упадзiнамi цямнейшага колеру. Ён напружваўся, падцягваў цела, перамяшчаўся ўверх, адчуваючы нерухомае, марознае датыкненне ночы, якое iшло ад каменнага масiву. Сэрца стукала шпарчэй, але дыхалася свабодна, ад працы мускулаў прыемная цеплыня разлiвалася па целе. За iм цягнулася вяроўка, i ў чыстым паветры добра было чуваць яе шастанне, калi яна церлася аб скалы; перш чым вяроўка скончылася, Пiркс знайшоў добрае месца для страхоўкi. Некага iншага ён мо проста выцягнуў бы наверх, але Пiркс хацеў пераканацца, чаго варты Масена. Ён стаяў, уцiснуты ў шчылiну, якая iшла наўскасяк праз увесь слуп, i мог, чакаючы Масену, разгледзець вялiкую цяснiну, якую яны абыходзiлi, рухаючыся паралельна ёй - тут яна якраз пышыралася: шэры каменяпад утварыў амфiтэатр увагнутай нiшы; знiзу гэтае месца здавалася зусiм нецiкавым, пляскатым, i толькi тут ва ўсiм прыгостве выявiлася паверхня скалы. Пiрксу было так добра тут аднаму, што ён нiбы войкнуў, калi заўважыў побач Масену; потым яны адразу рушылi далей. Гэтак яно паўтаралася штораз, рытмiчна i спакойна, i на кожным прыпынку Пiркс правяраў iндыкатарам, цi не засведчыць сiгнал у слухаўцы прысутнасць Анэля - толькi адзiн раз згубiў яго i адмовiўся ад зручнай расколiны, бо Анэль падняўся тут па сцяне, хоць i не быў альпiнiстам; Пiркс лёгка адгадваў усе яго наступныя рашэннi, настолькi - калi так можна сказаць адназначнай, настолькi лагiчнай была гэтая дарога ў скале, якая давала магчымасць хутчэй дасягнуць вяршынi. Ва ўсякiм разе было ясна, што Анэль сапраўды падняўся. Пiркс нi на хвiлiну не задумваўся над тым, чаму робат зрабiў менавiта так. Ён прывучыў сябе не разважаць дарэмна. Паволi ён знаёмiўся са скалой - сваiм працiўнiкам; у яго памяцi ўсплылi, здавалася б, забытыя спосабы i прыёмы, ён беспамылкова прадбачыў, што i калi трэба рабiць; нават тое, што яму даволi часта даводзiлася вызваляць адну руку, каб знайсцi iндыкатарам радыеактыўны след, не дадавала яму нiякага клопату. Аднаго разу, трымаючыся за камень, якi, аднак, моцна сядзеў у скале, нiбы замураваны, Пiркс зiрнуў унiз. Яны былi ўжо даволi высока, хоць i iшлi нiбыта павольна; Круль стаўся ўжо маленькай плямкай зеленаватага камбiнезона на пляскатым шэрым асыпку, Пiркс нават не адразу адшукаў яго на дне гэтай паветранай студнi, якая зеўрала ля самых ног. 
 Далей пачынаўся малы траверс; iсцi станавiлася цяжэй, але i Пiркс з кожнай хвiлiнай аднаўляў ранейшыя навыкi, а яны былi такога ўзроўню, што часам было больш бяспечна даверыцца iнтуiцыi, чым свядома разважаць над выбарам прыёмаў; а ў тым, што дарога стала цяжэйшай, Пiркс пераканаўся ў той момант, калi, як i раней, хацеў вызвалiць правую руку, каб узяць звiсаючы з пояса iндыкатар, - i не змог гэтага зрабiць. У яго быў толькi адзiн пункт апоры для левай рукi i штосьцi вельмi невыразнае пад наском правага туфля; адхiнуўшыся як толькi можна ад скалы, ён шукаў апору другой назе i не мог знайсцi. Тады ён адмовiўся ад iндыкатара, бо вышэй было нешта падобнае на невялiкую прыступку.
 Яна была пакрыта ледзяным наростам i нахiлена да прорвы, але ў адным месцы лёд быў сарваны з каменя нiбы моцным ударам. Пiркс сваiм туфлем гэтага нiколi б не зрабiў, яму прыйшло ў галаву, што гэта быў Анэлеў чаравiк - бо робат важыў амаль чвэрць тоны. Масена, якi iшоў да гэтага вельмi добра, зараз пачаў адставаць. 
 Яны наблiжалiся да вяршынi каменнага слупа. Скала, па-ранейшаму шурпатая, пачынала паступова, а чым вышэй, тым больш, нахiляцца да безданi, i iсцi без добрай апоры было цяжка; праз некалькi метраў шчылiна, да гэтага даволi шырокая, скончылася, у Пiркса заставалася яшчэ метраў пяць свабоднай вяроўкi, але ён сказаў Масене сцягнуць яе, каб агледзецца. Бо робат жа прайшоў тут без крукоў, без вяроўкi i без страхоўкi. "Значыць, i я гэтак здолею", падумаў Пiркс. Ён пачаў абмацваць скалу над сабой; у костачцы правай ступнi, заклiнаванай у апошнiм звужэннi шчылiны, па якой ён да гэтага iшоў, кальнула ад рэзкага павароту, аднак гэта не спынiла яго. Самымi кончыкамi пальцаў ён намацаў лiштвачку, меншую, чым падушачкi пальцаў; трымаючыся за яе, можна было падцягнуцца, але што далей? 
 Гэта было ўжо супернiцтва не толькi са скалою, але як бы i з Анэлем, ён жа тут прайшоў, i прытым адзiн. Праўда, пальцы ў яго сталёвыя... Пiркс пачаў ужо вызваляць ступню са шчылiны, калi пры гэтым руху нейкi невялiчкi каменьчык выскачыў з-пад падэшвы i паляцеў унiз. Пiркс выразна чуў свiст паветра, i праз некалькi доўгiх-доўгiх хвiлiн - рэзкi, дакладны ўдар. "Ну што ж, сiтуацыя зразумелая", - падумаў ён. Пiркс вырашыў не падцягвацца i пачаў шукаць месца, каб забiць крук. Аднак у скале не было нават прыкмет трэшчыны; Пiркс, як толькi здолеў, нахiлiўся ў абодва бакi, аднак нiчога не знайшоў. 
 - Што там? - пачуўся знiзу голас Масены. 
 - Нармальна, вывучаю, - адказаў ён. 
 Нага напамiнала пра сябе, ён ведаў, што доўга ў такой пазiцыi не прастаiць. Эх, каб можна было знайсцi iншы шлях! Але варта толькi згубiць след робата, i яго ўжо не знойдзеш на гэтай кiламетровай сцяне. Стараўся знайсцi што-небудзь над сабой. Пад слiзгаючым позiркам сцяна здавалася ўсыпанай трэшчынамi, аднак на самай справе гэта былi ўпадзiны меншыя, чым далонь; разлiчваць можна было толькi на тую лiштвачку. Калi ён падцягнуўся на абедзвюх руках i вызвалiў ступню са шчылiны, у яго мiльганула думка, што адступлення ўжо няма; скала адразу нiбы адапхнула яго, ён вiсеў, i наскi туфляў адсунулiся ад скалы сантыметраў на трыццаць. Вышэй, наверх! Штосьцi мiльганула ў яго над галавою. Трэшчына? Але да яе трэба было дацягнуцца. Яшчэ трохi? Праз iмгненне ён страцiў здольнасць разважаць; трэба было адпусцiць левую руку, завiснуць на кончыках чатырох пальцаў правай i дацягнуцца левай да трэшчыны цi шчылiны невядома якой глыбiнi. "Гэтага нельга было рабiць!" - прамiльгнула ў яго ў галаве, калi ён, адчуваючы, што мускулы амаль лопаюцца, раптам апынуўся на два метры вышэй, прыцiскаючыся да скалы; ён цяжка дыхаў i крыху злаваўся на сябе; цяпер ён абедзвюма нагамi стаяў на лiштвачцы i мог забiць крук, нават два для пэўнасцi, бо першы ўвайшоў не вельмi глыбока. Так i зрабiў, з прыемнасцю ўслухоўваючыся ў чысты, звонкi высокi гук, якi нарэшце сцiх. Вяроўка ўскочыла ў карабiн, Пiркс ведаў, што давядзецца дапамагчы Масене; нельга сказаць, што гэта была чыстая работа, але ж гэта не Альпы; ва ўсякiм разе становiшча яго было зараз даволi пэўнае. 
 Над лiштвачкай была вузкая, надта ёмкая трэшчына; Пiркс узяў кароткi прэнт iндыкатара ў зубы, бо баяўся ўдарыць iм аб скалу - прэнт тырчаў з-за пояса; вышэй колер пароды мяняўся. 
 Сцяна не была ўжо чарнаватая, з падцёкамi карычневай, нiбы надта старой шэрасцi. Яе змянiла рудая, з карычнева-чырванаватымi адценнямi, блiскучым зблiзку дыябазам. Яшчэ колькi метраў - i гэта дарога колераў скончылася; Пiркс убачыў над сабой новы казырок, якi нельга было адолець з такой малой колькасцю крукоў, ды яшчэ без прыступкi пад нагамi; але ж у Анэля не было зусiм нiчога; Пiркс праверыў сiтуацыю iндыкатарам: робат туды не пайшоў. Значыць? Заставалася толькi рухацца па траверсе. 
 Калi Пiркс вывучаў гэты шлях, то здаўся ён спачатку не вельмi складаным або небяспечным. Слуп нiбы зноўку набываў страчаную ў пластах дыябазу форму; Пiркс стаяў на вузкай, але прыдатнай прыступцы, якая даходзiла да павароту i там канчалася; нахiлiўшыся, убачыў далейшы яе працяг за пукатасцю скалы усяго праз нейкiх паўтара метра, двух-то не было, гэта дакладна. Значыць, трэба было абвiцца целам вакол выступу, якi адпiхваў, i, страцiўшы апору для правай нагi, адштурхнуцца левай так, каб, перасекшы паветра над безданню, правай абаперцiся на працяг прыступкi. Пашукаў месца, куды можна было б забiць крукi, з падстрахоўкай было б гэта не так складана. Але шкадлiвая сцяна i тут была зусiм без трэшчын; зiрнуў унiз: з таго месца, якое мог заняць Масена, страхоўка была поўнай фiкцыяй. Сарваўшыся, ён падаў бы сама мала пятнаццаць метраў; рыўком магло вырваць нават добра забiтыя крукi. А iндыкатар аднак гаварыў, што робат пераадолеў гэты шлях - адзiн! "Што ж гэта азначае, д'ябал яго ведае? - сказаў ён сам сабе. - На другiм баку ёсць прыступка! Толькi адзiн добры крок! Наперад, няўклюда!" Але працягваў стаяць. Калi б удалося хоць вяроўку нацягнуць - але дзе там! Нахiлiўся i некалькi секунд глядзеў на прыступку, больш не мог - пачалi дрыжаць мускулы. А калi падэшва пакаўзнецца? У Анэля былi сталёвыя падэшвы. На прыступцы нешта блiшчала - раскрышаны лёд. Слiзка, чорт яго вазьмi. Трэба было захапiць з сабой вiбрамы... 
 - I напiсаць запавет, - прамармытаў бязгучна Пiркс. 
 Вочы яго прыжмурылiся, позiрк знерухомеў. Прыгнуўшыся, раскiнуўшы рукi, шукаючы апоры ў шурпатасцi скалы, ён абвiў яе целам i зрабiў той крок, якi столькi яму каштаваў. Калi апынуўся на другiм баку, не адчуў нават задавальнення, бо ўбачыў, як улiп. Прыступка на тым баку была нiжэй, значыць, па дарозе назад давядзецца скакаць уверх. Ды яшчэ з такiм фортэлем - гэта было ўжо не ўзыходжанне i нават не акрабатыка, а чорт ведае што! Спуск на вяроўцы? Бо калi не... 
 Ён разумеў, што гэта ўжо поўны крах, але iшоў далей, пакуль было магчыма. Пра яго стан i сiтуацыю сведчыла тое, што ён зусiм забыўся пра Анэля; было не да яго. Вяроўка, крыху нацягнутая, калыхалася над iм, яна была надзвычай выразна бачная, па-здраднiцку блiзкая i канкрэтная, яна была вiдаць на фоне асыпку, якi невыразна ўяўляўся ў блакiтнай смузе ля падножжа сцяны цьмянай плямай. Прыступка скончылася, i не было далей дарогi нi ўверх, нi ўнiз; вяртання назад таксама не было. "Нiколi яшчэ не бачыў нiчога больш гладкага", - падумаў ён з нейкай асаблiвай заспакоенасцю, якая, аднак, была зусiм iнакшая, чым раней: бо горш, чым ёсць, быць не магло - i нервавацца не мела нiякага сэнсу. Ён агледзеўся. Пад нагамi - чатырохсантыметровы выступ, а далей нiчога - аж да невыразнай, цёмнай плямы шчылiны, якая, здавалася, клiкала да сябе; Пiркса аддзялялi ад яе чатыры метры па сцяне, такой моцнай, такой стромай, якую толькi можна сабе ўявiць. "I гэта называецца гранiт?!" - са шкадаваннем падумаў ён. Вiдаць, часам тут сцякала вада - вiдаць былi яе сляды, ад якiх сцяна пацямнела, ён бачыў нават асобныя кроплi; Пiркс узяў iндыкатар у правую руку i пачаў вадзiць iм, шукаючы слядоў робата. Пачулася цiхенькае папiскванне. Значыць, Анэль прайшоў тут. Але як? Раптам ён заўважыў маленькую плямку шэрага, як скала, моху. Садраў яго. Маленькае паглыбленне, не большае, чым пазногаць. Крук не хацеў залазiць больш чым напалову, але i гэта было збавенне. Ён турзануў за колца - як сядзiць? Неяк трымаецца. Так, зараз левай рукой за круг i асцярожна, як толькi можна... Адхiлiўшыся напалову ад скалы, ён выпадкова адвёў вочы ад шчылiны, якая вабiла да сябе, нiбы створаная стагоддзямi дзеля аднаго адзiнага iмгнення, якое павiнна было наступiць; пасля яго позiрк каменем паляцеў унiз - аж да блакiтна-нябеснай iскры на замружаным шэрым фоне асыпку. 
 Вырашальны крок так i не быў зроблены. 
 - Што там?! - пачуўся голас Масены. 
 - Зараз! Хвiлiнку! - адгукнуўся Пiркс, перакiдваючы вяроўку праз карабiн. 
 Яму трэба было як след разгледзецца. Зноў адхiлiўся, на тры чвэрцi цяжару павiс на круку, нiбы спрабаваў вырваць яго са сцяны, але мусiў абавязкова паглядзець унiз, праверыць... 
 Так, гэта быў Анэль. Нiшто iншае не магло б гэтак блiшчаць, ды яшчэ так далёка ўнiзе. Дарога ўжо даўно адхiлiлася ад вертыкалi, i Пiркс быў цяпер метраў за трыста ў баку ад месца, з якога яны пачалi ўзыходжанне. Пашукаў якiх-небудзь больш адметных арыенцiраў там, унiзе. Вяроўка дужа сцiскала яго, было непрыемна, адчуваў сябе блага, цяжка стала дыхаць, i кроў стукала ў скронях. Як мог стараўся запомнiць прыкметы мясцовасцi; той вялiзны валун яго ўдасца пазнаць, хоць зараз ён бачны пад iншым вуглом. Калi нахiлiўся назад да сцяны, яго бiлi дрыжыкi. "Трэба будзе з'язджаць", - сказаў сам сабе i неяк зусiм бяздумна ўзяўся за крук, якi адразу вырваўся са скалы, нiбы сядзеў у масле; яму зрабiлася дзiўна, але схаваў крук у кiшэню i пачаў разважаць, як яму адсюль выбрацца. Гэта ўдалося, хоць i не зусiм гладка: Масена панабiваў на сваiм прыпынку столькi крукоў, колькi здолеў, падкарацiў вяроўку, а Пiркс проста праляцеў метраў з восем каля плiты i павiс; крыху нiжэй была iншая шчылiна i адтуль ужо з'язджалi яны па чарзе; калi Масена спытаў, чаму яны вяртаюцца, Пiркс адказаў: 
 - Я знайшоў яго. 
 - Анэля? 
 - Так. Ён упаў. Ляжыць там, унiзе. 
 Спуск заняў не менш як гадзiну; Пiркс без жалю расставаўся з крукамi; наогул, гэта было цiкавае пачуццё - думаць, што нiколi ўжо не паставяць тут свае нагi нi ён, нi нейкi iншы чалавек, а ў гэтай скале будуць тырчаць кавалкi жалеза, апрацаванага на Зямлi, i што гэта будзе ўжо на стагоддзi - а магчыма, назаўсёды. 
 Круль падбег да iх, калi яны, стаўшы нагамi на роўнае, зрабiлi некалькi няўпэўненых крокаў, нiбы адвыклi ад звычайнай хады; Круль здалёк закрычаў, што знайшоў непадалёку кiнутыя Анэлем рэактыўныя кабуры; робат зняў iх знарок, перш чым узысцi на сцяну, што было яўным доказам яго аберацыi, бо толькi яны ў выпадку падзення маглi яго выратаваць. 
 Масена, здавалася, наогул не звяртаў увагi на гэтыя адкрыццi Круля - ён не збiраўся хаваць, чаго каштавала яму гэтая дарога; наадварот - дэманстратыўна ўсеўся на валун, шырока расставiў ногi i нiбы раскашаваў ад адчування цвёрдага грунту, занадта старанна выцiраў хустачкай твар, лоб i шыю. 
 Пiркс сказаў Крулю, што Анэль упаў; праз некалькi хвiлiн яны пайшлi яго шукаць. Пошукi былi кароткiя. Ён падаў сама меней з вышынi трыста метраў. Панцыр яго разляцеўся на кавалкi, металiчны чэрап таксама, i яго монакрышталiчны мозг стаў дробнымi шклянымi асколкамi, раскiданымi ва ўсе бакi - яны блiшчалi на белаватых каменнях нiбы слюда. На шчасце, Круль не аказаўся дробязным i не пачаў даказваць, што ўзыходжанне было цалкам непатрэбным. Ён толькi не без задавальнення паўтараў, што Анэль распраграмаваўся - пакiнутыя кабуры стоадсоткавы доказ. На Масену ўзыходжанне паўплывала не лепшым чынам; ён не спрабаваў нават пярэчыць, i ўвогуле здавалася, што ён будзе тым больш задаволены, чым хутчэй iх група будзе расфармавана i яны па-добраму расстануцца. Таму вярталiся моўчкi, тым больш што Пiркс не лiчыў патрэбным дзялiцца з таварышамi сваiмi ўражаннямi аб здарэннi. Ён быў перакананы, што Анэль разбiўся не ад непаладкаў, а тое, што адбылося, не мела нiчога агульнага з нейкiмi монакрышталямi або мнестронамi, бо хiба ж ён, Пiркс, таксама "распраграмаваўся", што так настойлiва хацеў пакарыць гэтую сцяну? Проста Анэль больш быў падобны на сваiх канструктараў, чым iм гэтага хацелася. Калi ён выконваў сваё заданне, у яго заставалася яшчэ шмат часу - бо ён быў надта кемлiвы i акуратны выканаўца. Ён не толькi бачыў, але i разумеў наваколле; ён быў створаны для вырашэння складаных задач, гэта значыць для гульнi, а там спатрэбiлася гульня не абы-якая - а з найвышэйшай стаўкай. Пiркс не мог стрымацца ад усмешкi, калi падумаў пра слепату Круля i Масены; тое, што яны знайшлi свядома адкладзеныя Анэлем рэактыўныя патроны, узялi за доказ - да таго ж цалкам - бяспрэчны, - што робат распраграмаваўся. Але кожны чалавек зрабiў бы менавiта так, у iншым выпадку справа ўвогуле не мела б сэнсу, а ператварылася б у разнавiднасць гiмнастыкi. О не, гаворка не пра тое. I нiякiя вывады, ураўненнi, нiякiя крывыя не здолелi б яго пераканаць. Пiркса здзiўляла толькi адно - што Анэль не ўпаў раней, бо ён iшоў адзiн, без навыкаў, без трэнiроўкi - гэтага ён не ведаў, бо яго стваралi не дзеля таго, каб ён змагаўся са скаламi. Што было б, калi б ён вярнуўся? Пiркс зноў, невядома чаму, быў перакананы, што яны нiколi не даведалiся б пра гэта. Ва ўсякiм разе ад Анэля. А ў тым месцы, не маючы нi крукоў, нi напарнiка, а можа, нават не ведаючы пра iх iснаванне наогул, ён адважыўся скокнуць. Што ён тады думаў? Напэўна, нiчога, як i сам Пiркс. Цi дакрануўся ён, хоць на iмгненне, да краю расколiны? Калi так, то там павiнен застацца след, шчопцi радыеактыўных атамаў, якiя будуць пакрысе распадацца, аж пакуль не выпарацца i не знiкнуць. 
 Пiркс ведаў яшчэ адно: ён нiкому пра гэта не скажа. Кожны на яго месцы настойлiва прытрымлiваўся б гiпотэзы дэфекту, найбольш простай i найбольш натуральнай, адзiнай, якая не змяняла карцiны свету. 
 Да стаянкi дайшлi пасля поўдня. Iх выцягнутыя ценi жвава рухалiся падчас працы; яны паспешна збiралi барак, якi знiкаў цэлымi секцыямi, аж пакуль ад яго не засталася ўтаптаная чатырохвугольная пустка; плылi хмары, а Пiркс пераносiў скрынкi, згортваў лiсты - рабiў усё тое, што павiнен быў рабiць Анэль; на гэтай думцы, калi ён яе ўсвядомiў, Пiркс затрымаўся, перш чым перадаў груз у працягнутыя рукi Масены.