--------------------------------------------- Де Мопассан Ги Прыгода Вальтэра Шнафса (на белорусском языке) Гi дэ Мапасан Прыгода Вальтэра Шнафса Пераклад: Змiцер Колас Рабэру Пэншону Пасля таго, як Вальтэр Шнафс апынуўся разам з захопнiцкiмi войскамi ў Францыi, ён лiчыў сябе самым няшчасным чалавекам на свеце. Ён быў тлусты, хадзiў цяжка, увесь час задыхаўся i пакутаваў ад страшэннага болю ў тоўстых нагах з абсалютна пляскатымi ступакамi. Апроч таго па характары ён быў чалавек мiрны, лагодны, i пачуццi ганарлiвасцi цi жорсткасцi былi яму зусiм невядомыя. Ён меў чацвёра дзяцей, якiх вельмi любiў, i маладзенькую жонку, бландынку, пяшчоты, мiлыя клопаты i пацалункi якой ён кожны вечар прыгадваў з сумным адчаем у душы. Ён любiў уставаць позна i лажыцца рана, няспешна есцi далiкатныя стравы i пiць пiва ў цiхiх карчомках. Апроч таго ён лiчыў, што ўсё добрае i прыемнае на гэтым свеце знiкае разам з жыццём, i таму захоўваў у сэрцы жахлiвую, iнстынктыўную i, разам з тым, свядомую нянавiсць да ўсiх гармат i стрэльбаў, рэвальвераў i шабляў, а больш за ўсё - да штыкоў, бо адчуваў, што не здольны валодаць гэтай гiдкаю зброяй з дастатковым спрытам, каб абаранiць свой вялiзны жывот. I калi надыходзiла ноч i ён, захiнуўшыся ў шынель, лажыўся спаць побач са сваiмi франтавымi сябрамi, якiя ўжо задавалi храпака на голай зямлi, ён яшчэ доўга думаў пра сваiх, якiя былi ад яго так далёка, i пра тую небяспеку, што пiльнуе яго на нялёгкiм шляху: "Калi заб'юць, што будзе з малымi? Хто iх будзе кармiць i гадаваць? Нават i цяпер яны, пэўна, церпяць нястачу, хоць перад тым, як iх пакiнуць, ён пазычыў трошкi грошай, каб iм было на што жыць". I часам Вальтэр Шнафс плакаў. Перад боем ён адчуваў такую кволасць у нагах, што здавалася, зараз упадзе, i ўпаў бы, каб не баяўся, што пасля ўсё войска прабяжыць па iм. Калi ж вакол чуўся посвiст куль, усе валасы ўставалi дыбам на яго целе. I гэтак ужо некалькi месяцаў ён жыў у бесперастанным жаху i пакутах. Армейскi корпус, у якiм ён служыў, прасоўваўся да Нармандыi, i аднаго дня Вальтэр Шнафс з маленькiм атрадам быў пасланы ў разведку. Яны мусiлi проста даследаваць сумежную наперадзе тэрыторыю i вярнуцца назад. Усё ў наваколлi здавалася цiхiм, нiшто не прадказвала падрыхтаванага нападу цi супрацiву. Прусакi спакойна спускалiся ў невялiчкую лагчыну, парэзаную глыбокiмi ярамi. Але раптам iх прымусiла спынiцца нечаканая, шалёная пальба. Чалавек дваццаць упалi на месцы. А з маленькага лясочку, велiчынёй не болей за далонь, выскачыла кучка французскiх вольных стралкоў, якiя кiнулiся наперад са штыкамi наперавес. Спачатку Вальтэр Шнафс застыў, ён быў такi здзiўлены, такi разгублены, што нават не думаў уцякаць. Потым яго апанавала панiчнае жаданне задаць драпака, куды-небудзь знiкнуць. Аднак, гледзячы на хударлявых французаў, якiя подскакам, нiбы статак горных коз, ужо наблiжалiся да прусакоў, ён адразу сцямiў, што ў параўнаннi з iмi будзе бегчы не хутчэй за чарапаху. I тут за шэсць крокаў ад сябе ён заўважыў шырокi роў, зарослы густым хмызняком з сухiмi лiсцямi. Склаўшы ногi, стаўма, як скачуць з моста ў раку, ён скочыў туды, нават не думаючы пра глыбiню. Ён маланкай праляцеў скрозь шчыльнае покрыва з пераплеценых галiн i вострых шыпоў, якiя параздзiралi яму рукi i твар, i цяжка чвякнуўся задам на каменную крушню. Адразу падняўшы вочы, ён убачыў над сабой, у прасечанай яго целам дзiрцы, чыстае неба. Гэтая здраднiцкая дзiрка магла яго выдаць, i Вальтэр Шнафс асцярожлiва, ракам, як мага хутчэй папоўз у глыб зарослай густым хмызняком канавы, аддаляючыся ад месца бойкi. Нарэшце ён спынiўся, сеў i прытаiўся, як трус у высокай сухой траве. Нейкi час ён яшчэ чуў стрэлы, крыкi i енк. Потым шум бойкi пачаў згасаць i нарэшце змоўк. Усё вакол зноў стала цiха i спакойна. Раптам нешта варухнулася побач з iм. Ён з жахам падскочыў. Гэта была маленькая птушка, - галiнка, на якую яна села, шапацела леташнiм лiсцем. Амаль гадзiну сэрца Вальтэра Шнафса шалёна калацiлася ад спалоху. Наблiжалася ноч, яр запаўняўся змрокам. I салдата пачалi апаноўваць думкi. Што ж з iм цяпер будзе? Што яму рабiць? Вярнуцца ў войска, да сваiх?.. Але як? I кудой? I тады яму зноў давядзецца пачаць гэта жудаснае жыццё, якiм ён жыў ад самага пачатку вайны, - жыццё, поўнае кашмараў i жахаў, стомы i пакут! Не! Ён быў няздольны адважыцца на гэта! Яму не стане сiлы, каб зноў перажыць гэтыя доўгiя маршы, зноў штохвiлiны рызыкаваць сваiм жыццём. А што ж тады? Не можа ж ён заставацца ў гэтым яры i чакаць, пакуль скончацца ваенныя дзеяннi. Вядома, не. Каб не трэба было есцi, такая перспектыва не вельмi засмуцiла б яго, але есцi было трэба, i кожны дзень. А ён быў адзiн, са зброяй, апрануты ў унiформу, на варожай тэрыторыi, далёка ад тых, хто мог бы яго абаранiць. Дрыготка прабягала па яго целе. Раптам ён падумаў: "Хай бы мяне ўзялi ў палон!" I яго сэрца забiлася ад жадання, шалёнага, нястрымнага жадання стаць палонным французаў. Трапiць у палон! Тады ён будзе ўратаваны, накормлены, прытулены, схаваны ад куль i шабляў, пазбаўлены ўсякага страху, у добрай турме, з добраю вартай! Трапiць у палон! О якая мара! I рашэнне было прынята адразу: - Я здамся. Ён падняўся з рашучым намерам не адкладаючы нi на хвiлiну здзейснiць свой план. Але так i застаўся стаяць, апанаваны прыкрымi думкамi i новымi засцярогамi. Дзе ж ён здасца? Як? Каму? I жахлiвыя карцiны, карцiны смерцi напоўнiлi яго душу. Яго можа чакаць страшэнная небяспека, калi ён вось так, у сваёй касцы з шышаком, пойдзе адзiн па палях. Раптам ён натрапiць на сялян? Гэтыя сяляне, калi яны ўбачаць прусака, заблуднага i безабароннага прусака, - яны заб'юць яго, як бадзяжнага сабаку! Яны папрапорваюць яго сваiмi вiламi, пасякуць матыкамi, рыдлёўкамi, парэжуць косамi! Яны зробяць з яго катлету, кашу, будуць бiць апантана, з роспаччу, як гэта робяць пераможаныя людзi. А раптам ён натрапiць на вольных стралкоў? Гэтыя вольныя стралкi, злыднi, якiм няма нi закону, нi парадку, яны застрэляць яго проста так, каб пасмяяцца, каб забавiць гадзiну, каб пацешыцца, гледзячы на яго тоўстую i спалоханую фiзiяномiю. I ён ужо бачыў, як яго ставяць да сцяны, а насупраць падымаецца тузiн ружэйных руляў, якiя, здаецца, глядзяць на яго вачыма сваiх круглых i чорных дзiрак. А раптам ён натрапiць на цэлую французскую армiю? Салдаты з авангарда палiчаць яго за лазутчыка, за якога-небудзь дзёрзкага i хiтрага ваяку, якi адважыўся пайсцi ў разведку адзiн, яны пачнуць у яго страляць. I ён ужо чуў бязладную пальбу салдатаў, залеглых за хмызамi, уяўляў, як ён, стоячы пасярод голага поля, валiцца прадзiраўлены, як друшляк, кулямi, i адчуваў, як яны ўваходзяць у яго цела. З адчаем ён зноў сеў на зямлю. Яго становiшча здавалася яму безвыходным. Ужо зусiм сцямнела, прыйшла маўклiвая, чорная ноч. Вальтэр Шнафс не варушыўся i толькi ўздрыгваў пры кожным невыразным, незразумелым гуку, што даносiўся да яго з цемры. Тупаценне труса каля сваёй нары ледзь не прымусiла яго кiнуцца наўцёкi. Кугаканне савы кроiла яму сэрца, працiнала душу раптоўным жахам, аддавалася болем ва ўсiм целе, бы незагоеная рана. Ён з усяе моцы таропiў вочы, намагаючыся нешта ўбачыць у змроку; i ўвесь час яму вярзлося, што побач нехта ходзiць. Пасля доўгiх, бясконцых гадзiн i пачварных жахаў ён нарэшце заўважыў, што неба над страхой з пераблытанага галля пачынае святлець. Ён адчуў неймаверную палёгку, усё яго цела расслабiлася, напружанне адразу знiкла, сэрца ўлеглася, вочы заплюшчылiся. Ён заснуў. Калi ён прачнуўся, сонца было ўжо амаль у зенiце, быў поўдзень. Змрочная цiшыня палёў не парушалася нiякiмi гукамi, i Вальтэр Шнафс раптам заўважыў, што яго мучыць шалёны голад. Яму пачало пазяхацца, успамiны пра кiлбасу, добрую салдацкую кiлбасу наганялi поўны рот асцы; у страўнiку шчымела. Ён устаў, прайшоў некалькi крокаў, але адчуў вялiкую слабасць у нагах i зноў сеў, каб падумаць. Яшчэ гадзiны дзве цi тры ён узважваў усе за i супраць, сто разоў мяняў рашэнне, адчуваў сябе няшчасным, змагаючыся з сваёю нерашучасцю, i зноў пакутаваў ад самых супярэчлiвых довадаў. Нарэшце яму прыйшла, здаецца, лагiчная i разумная думка - дапiльнаваць на дарозе адзiнокага вяскоўца, у якога не будзе нi зброi, нi якой-небудзь небяспечнай прылады працы, кiнуцца да яго i як мага даходлiвей растлумачыць, што ён здаецца. Ён зняў каску, шышак якой мог яго выдаць, i з вялiкаю засцярогай высунуў галаву праз дзiрку ў сваiм сховiшчы. Нiдзе, да самага далягляду, не было вiдаць нiводнай жывой душы. Справа стаяла вёска, над стрэхамi хат у неба падымаўся лёгкi дымок - гатавалi ежу! А злева па-над верхавiнамi дрэў, пасаджаных абапал шырокага гасцiнца, узвышаўся вялiзны замак з вежамi па баках. Ён чакаў да самага вечара, страшэнна пакутуючы ад голаду, але бачыў толькi варон i чуў толькi глухое бурчанне ў пустым жываце. I зноў над iм згусцiлася ноч. Ён зашыўся глыбей у сваёй схованцы, лёг на зямлю i заснуў. Усю ноч яго калацiла, нiбы ў лiхаманцы, яго даймалi кашмары - гэта быў сон галоднага, спакутаванага чалавека. Над галавой пачынала займацца на новы дзень. Ён вярнуўся на свой назiральны пункт. Але, як i ўчора, у палях было пуста; i розум Вальтэра Шнафса працяў новы жах - жах памерцi з голаду! Ён ужо бачыў: вось ён ляжыць на дне гэтай канавы, на слiне, з назаўжды заплюшчанымi вачыма. I звяры, усялякiя маленькiя звярочкi збягаюцца да яго трупа i пачынаюць яго раздзiраць, грызуць, лезуць пад адзенне, каб адкусiць яшчэ адзiн кавалак халоднага цела. I вялiзны чорны крумкач дзяўбе яму вочы востраю глюгай. Ён прыйшоў у страшэнную роспач, яму здавалася, што ён зараз страцiць прытомнасць ад слабасцi, што ён ужо нiкуды адсюль не здолее пайсцi. I ён быў гатовы ўжо кiнуцца ў вёску, пайсцi на ўсё, адважыцца на любы самы дзёрзкi ўчынак, калi заўважыў трох сялян, якiя iшлi ў поле з косамi на плячы, i зноў прытаiўся ў сваёй нары. Аднак, калi вечар ахiнуў раўнiну цемрай, ён марудна вылез з рова i, скурчыўшыся, баязлiва, са сцiснутым ад жаху сэрцам рушыў у дарогу. Ён iшоў да далёкага замка, бо лiчыў, што лепей зайсцi туды, чым у вёску, якая здавалася яму небяспечнейшай за тыгровае логава. У вокнах на першым паверсе гарэла святло. Адно з iх было нават адчыненае, i з яго струменiўся моцны пах смажанага мяса, якi адразу ўдарыў Вальтэру Шнафсу ў нос i працяў аж да самых вантробаў. Вальтэр Шнафс пачаў задыхацца, усё ўсярэдзiне ў яго напялася, пах уладна вабiў да акна, напаўняў яго сэрца адчайнаю адвагай. Ён бяздумна кiнуўся наперад i нечакана, з каскай на галаве, узнiк у акне. Вакол шырачэзнага стала за абедам сядзела восем чаляднiкаў. Але раптам адна з пакаёвак знерухомела, шклянка выпала ў яе з рук, i вочы ўтаропiлiся ў адну кропку. Усе погляды павярнулiся ў той бок! Усе заўважылi ворага! Божачкi! Прусакi аблажылi замак!.. Спачатку пачуўся толькi крык - восем галасоў на розны лад злiлiся ў адзiны роў, поўны пачварнага жаху i страшэннага спалоху; потым усе разам ускочылi, пачалася мiтусня, штурханiна, чаляднiкi беспарадкава кiнулiся да дзвярэй. На падлогу ляцелi крэслы, мужчыны штурхалi жанчын, тыя падалi, мужчыны прабягалi па iх наперад. У iмгненне вока пакой быў пусты, пакiнуты, i перад здзiўленым Вальтэрам Шнафсам, якi па-ранейшаму стаяў каля акна, застаўся толькi стол, устаўлены рознымi стравамi. Яшчэ некалькi секунд Вальтэр Шнафс стаяў нерашуча, потым пералез цераз падаконнiк i рушыў да поўных талерак. Ад лютага голаду яго трэсла, нiбы ў лiхаманцы, але страх яшчэ стрымлiваў яго, скоўваў яго рухi. Ён прыслухаўся. Увесь дом, здавалася, дрыжаў: рыпелi i зачынялiся дзверы, над яго галавой чулася хуткае шорганне ног. Пры кожным невыразным гуку прусак з трывогай напружваў слых i хутка пачуў, быццам нешта цяжкае ўпала на мяккую зямлю пад замкавым мурам: з другога паверха праз вокны скакалi людзi. Потым уся валтузня скончылася, i ў вялiкiм замку запанавала магiльная цiшыня. Вальтэр Шнафс сеў перад поўнай талеркай i пачаў есцi. Ён еў, набiваў поўны рот, нiбыта баяўся, што яго перапыняць i ён не паспее як след напакаваць свае вантробы. Ён абедзвюма рукамi закiдаў у разяўлены, як прорва, рот вялiзныя кавалкi, якiя паволi апускалiся ў страўнiк, распiраючы горла. Часам ён спыняўся, гатовы лопнуць накшталт перапоўненай, забiтай трубы. Тады ён браў збан сiдру i прамываў сабе глотку, як прачышчаюць засмечаную рыну. Ён апаражнiў усе талеркi, усе мiсы, усе бутэлькi; потым, п'яны ад выпiтага i з'едзенага, ачмурэлы, чырвоны, трасучыся ад безупыннай iкаўкi, з затлумленай галавой i зашмальцаванымi губамi, расшпiлiў мундзiр, каб трохi аддыхацца, але быў ужо няздольны зрабiць нават крок. Яго павекi злiпалiся, думкi дранцвелi; ён цяжка апусцiў лоб на скрыжаваныя на стале рукi i паволi забыўся на тое, дзе ён i хто ён. Ветах па-над паркавымi дрэвамi цьмяна асвятляў далягляд. Гэта была тая золкая гадзiна, што заўжды настае перад свiтанкам. У густым зараснiку мiльгалi маўклiвыя ценi; i часам у цемры месячны промень блiскаў на вастрыi сталёвага клiнка. Замак стаяў спакойна, узвышаючы над акругай свой магутны i чорны абрыс. Адно на першым паверсе яшчэ свяцiлiся два акны. Раптам зычны голас зароў: - Наперад! Каб iм трасца! На штурм, дзецi мае! I ў адзiн момант дзверы, аканiцы, шыбы разляцелiся пад напорам людскога натоўпу, якi рынуў усярэдзiну, ламаў, трушчыў усё на сваiм шляху, запаланiў увесь дом. У адзiн момант пяцьдзесят жаўнераў, узброеных да зубоў, ускочылi на кухню, дзе мiрна адпачываў Вальтэр Шнафс, уткнулi яму ў грудзi пяцьдзесят зараджаных стрэльбаў, скiнулi з крэсла, павалiлi на падлогу, схапiлi, звязалi з ног да галавы. Ён задыхаўся ад вялiкага здзiўлення, зусiм ачмурэў, не мог нiчога зразумець, чаму яго б'юць, чаму зневажаюць, яго апанаваў шалёны страх. I раптам перад iм узнiк нейкi тоўсты, абвешаны залатымi бляхамi вайсковец, якi паставiў яму нагу на жывот i закрычаў: - Вы мой палонны, здавайцеся! Прусак, якi пачуў толькi адзiнае слова "палонны", адразу заенчыў: "Я-а, я-а, я-а!" Яго паднялi, прывязалi да крэсла i пачалi разглядаць з вялiкай цiкаўнасцю. Пераможцы запыхалiся, дыхалi цяжка, нiбы валы. Некаторыя расселiся вакол, не могучы трымацца на нагах ад усхваляванасцi i стомы. А ён усмiхаўся, ён цяпер усмiхаўся, бо быў упэўнены, што нарэшце трапiў у палон! Увайшоў яшчэ адзiн афiцэр, ён сказаў: - Мой палкоўнiк, ворагi кiнулiся наўцёкi; мяркуючы па ўсiм, многiя з iх паранены. Гаспадарамi становiшча ў акрузе застаёмся мы. Тоўсты вайсковец, якi выцiраў сабе лоб, закрычаў: - Перамога! I занатаваў у сваёй запiсной кнiжачцы, якую выняў з кiшэнi: "Пасля бязлiтаснай бойкi прусакi вымушаны былi адступiць, несучы на сабе забiтых i параненых, колькасць якiх дасягала прыкладна пяцiдзесяцi чалавек. Некаторыя трапiлi да нас у палон". Малады афiцэр загаварыў iзноў: - Цi мушу я даць яшчэ нейкiя распараджэннi, мой палкоўнiк? Палкоўнiк адказаў: - Зараз нам трэба будзе адысцi, каб пазбегчы ўдару, якi вораг, безумоўна, мяркуе нам нанесцi ў адказ больш магутнымi сiламi i з дапамогай артылерыi. I ён аддаў загад выступаць. У прыцемку пад замкавымi мурамi ўсе зноў ушыкавалiся ў калону i рушылi наперад, з усiх бакоў абступiўшы звязанага па руках i па нагах Вальтэра Шнафса, якога цягнулi шэсць жаўнераў з рэвальверамi ў руках. Наперад, даследаваць дарогу, высылалася разведка. Iшлi асцярожлiва, час ад часу рабiлi прыпынкi. Калi пачало свiтаць, калона ўвайшла ў галоўнае мястэчка акругi Лярош-Уазэль, атрад нацыянальнай гвардыi якой здзейснiў гэты подзвiг. Узрушанае, занадта ўсхваляванае насельнiцтва ўжо чакала. Калi ўсе ўбачылi каску палоннага, падняўся страшэнны гвалт. Кабеты ўскiдалi рукi, старыя бабулькi плакалi, нейкi сiвы дзед кiнуў у прусака сваёй мылiцай, але толькi паранiў яго ахоўнiку нос. Палкоўнiк крычаў на ўсю моц: - Сачыце за бяспекаю вязня! Нарэшце дабралiся да гарадской ратушы. Турэмны пакой быў адчынены, Вальтэра Шнафса развязалi i кiнулi ўсярэдзiну. На варту вакол будынка было пастаўлена дзвесце ўзброеных салдатаў. I тады, нягледзячы на голад, якi мучыў яго доўгi час, прусак, звар'яцелы ад радасцi, пачаў скакаць; ён скакаў утрапёна, ускiдваючы рукi i ногi, ён крычаў нешта немым голасам i скакаў - заўзята, нястрымна, пакуль не павалiўся, знямоглы, на каменную падлогу каля сцяны. Ён быў палонны Ўратаваны! Вось так, усяго праз шэсць гадзiн акупацыi, замак Шампiнье быў адбiты ў ворага. Гандляр-суконшчык, палкоўнiк Рацье, якi ўзначальваў у гэтай аперацыi лярош-уазэльскi атрад нацыянальнай гвардыi, быў узнагароджаны.